เตรียมตัวก่อนสูงวัย ห่างไกลโรคอัลไซเมอร์

โรคอัลไซเมอร์เป็นสาเหตุสำคัญและพบได้บ่อยที่สุดของการเกิดภาวะสมองเสื่อมในผู้สูงวัย ยิ่งอายุขัยเฉลี่ยของคนไทยสูงขึ้น โอกาสพบภาวะสมองเสื่อมก็มีมากขึ้น รองศาสตราจารย์ นพ.สุขเจริญ ตั้งวงษ์ไชย หัวหน้าศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อม โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ เผยว่า 6 ใน 10 คนของผู้ป่วยที่มีภาวะสมองเสื่อมมีสาเหตุเกิดจากโรคอัลไซเมอร์ และประมาณการว่าปัจจุบันประเทศไทยมีผู้ป่วยภาวะสมองเสื่อมราว 6 แสนคน!   

“โรคอัลไซเมอร์เป็นโรคที่รักษาไม่หาย แต่เราสามารถชะลอการเสื่อมถอยของโรคให้เข้าสู่ระยะท้ายให้ช้าที่สุดได้ อย่างไรก็ดี การตรวจวินิจฉัยและการบำบัดรักษาเมื่อเกิดอาการแล้วอาจช้าเกินไป โรคนี้เมื่อเป็นแล้ว ไม่ได้เป็นปัญหาเฉพาะตัวผู้ป่วยเท่านั้น แต่ยังส่งผลกระทบไปถึงผู้ที่ดูแลซึ่งต้องดูแลผู้ป่วยตลอด 24 ชั่วโมง อาจทำให้เกิดภาวะเครียด ถือเป็นเรื่องที่ผู้ดูแลต้องเผชิญกับความท้าทายเป็นอย่างมาก ดังนั้น การสร้างความตระหนักรู้เพื่อป้องกันการเกิดโรคนี้จึงจำเป็นสำหรับทุกคน” รศ.นพ.สุขเจริญ กล่าวถึงข้อห่วงใยในอนาคตอันใกล้เมื่อสังคมไทยก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างสมบูรณ์แบบ ( super age society )ในปี 2574  ที่เราจะมีสัดส่วนประชากรผู้สูงอายุราว 28 % ซึ่งหมายความว่าแนวโน้มการพบผู้ป่วยสมองเสื่อมก็จะเพิ่มขึ้นมากกว่าในปัจจุบัน

อาการ และจุดเริ่มต้นของอัลไซเมอร์

ภาวะสมองเสื่อมเป็นกลุ่มอาการเสื่อมถอยของสมรรถภาพสมองในด้านการรู้คิด (cognition) ซึ่งมี 6 ด้าน ได้แก่ ความจำและการเรียนรู้ การใช้ภาษา สมาธิเชิงซ้อน ความสามารถในการบริหารจัดการ การรับรู้ทักษะการเคลื่อนไหว  และการรู้คิดด้านสังคม จนมีผลกระทบกับการใช้ชีวิตประจำวันและต้องพึ่งพาผู้ดูแล บางคนอาจจะมีอาการทางจิตหรือพฤติกรรมร่วมด้วย  โรคอัลไซเมอร์เป็นโรคที่พบได้บ่อยที่สุดในกลุ่มภาวะสมองเสื่อมโดยจะมีอาการแสดงในระยะเริ่มต้นในปัญหาด้านความจำนำมาก่อนอาการด้านอื่นๆ     

“เราอาจสังเกตได้จากพฤติกรรมหลงลืม จำสิ่งที่เพิ่งเกิดขึ้นไม่ได้ เช่น พูดหรือถามคำถามเดิมซ้ำๆ  วางของผิดที่ อย่างเอาโทรศัพท์ไปใส่ตู้เย็น เอาแปรงสีฟันไปใส่ตู้กับข้าว เอาของใช้ในครัวไปไว้ในห้องน้ำ แล้วก็หาของชิ้นนั้นไม่เจอ จำนัดหมายไม่ได้  จำรายละเอียดเหตุการณ์ที่พึ่งผ่านไปไม่ได้  กินข้าวแล้วบอกว่ายังไม่ได้กิน  เป็นต้น ซึ่งอาการเหล่านี้จะต่างจากคนสูงวัยที่มีความหลงลืมทั่วไปคือ อาการหลงลืมเกิดขึ้นบ่อย ต้องใช้เวลานานในการนึกทบทวนแล้วก็ยังนึกไม่ออก เหมือนความจำเรื่องนั้นมันไม่เคยเกิดขึ้นหรือมันหายไปเลย   ในขณะที่คนทั่วไปจะหลงลืมชั่วขณะแล้วพอจะนึกออกได้ในเวลาต่อมา” 

รศ.นพ.สุขเจริญ อธิบายต่อไปว่านอกจากอาการหลงลืมที่ส่งผลต่อการใช้ชีวิตประจำวันแล้ว ผู้ป่วยโรคอัลไซเมอร์จะมีปัญหาด้านการสื่อสาร ไม่สามารถมีสมาธิจดจ่อกับเรื่องต่างๆ ได้นาน วางแผนหรือตัดสินใจใช้เหตุผลแก้ไขปัญหาไม่ได้ มีวิธีการคิดใช้เหตุผลไม่เหมาะสม  มีปัญหาเรื่องมิติและทิศทาง    ไม่สามารถทำกิจกรรมที่มีลำดับขั้นตอนที่เคยทำได้  เช่น การใช้โทรศัพท์หรืออุปกรณ์ไฟฟ้า  เริ่มไม่สามารถทำกิจวัตรประจำวันที่เคยทำได้หนักขึ้นเรื่อยๆ   มีการเปลี่ยนแปลงบุคลิกภาพ  บางคนจะมีอารมณ์หงุดหงิดเปลี่ยนแปลงง่าย  

“บุคลิกภาพของผู้ป่วยอัลไซเมอร์จะเปลี่ยนไปจากเดิมร่วมกับมีปัญหาทางจิตหรือพฤติกรรม  เช่น มีอาการระแวง หึงหวงทั้งที่ไม่เคยเป็น  พูดจาหยาบคาย  วิตกกังวล หวาดกลัวไม่สมเหตุผล  มีความสนใจสิ่งแวดล้อมลดลง ไม่สนใจเข้าสังคม  แยกตัว จากที่เคยออกไปทำกิจกรรมกับเพื่อนๆ นอกบ้าน อยู่ๆ ก็ไม่ไป เฉื่อยชาไม่ทำอะไร ไม่สนใจคนรอบข้าง”

“อย่างไรก็ตาม เราอาจพบโรคอัลไซเมอร์ได้ในผู้ที่อยู่ในวัย 50 ปีหรือต่ำกว่า ซึ่งพบได้ประมาณ 2- 5 %  โดยผู้ป่วยกลุ่มนี้จะมีประวัติพ่อแม่หรือพี่น้องสายตรงป่วยเป็นโรคนี้หลายคน    เมื่อตรวจวินิจฉัยจะพบว่ามียีนส์ที่กลายพันธุ์และถ่ายทอดทางพันธุกรรมชัดเจน  ” รศ.นพ.สุขเจริญ กล่าวเสริม  

รักษาโดยไม่ใช้ยา กับกิจกรรมบำบัด

แนวทางการรักษาโรคอัลไซเมอร์มีทั้งการใช้ยาและไม่ใช้ยา การรักษาด้วยยาเป็นไปเพื่อช่วยปรับเรื่องการรู้คิด ความจำ ทำให้ผู้ป่วยมีอาการสมองเสื่อมบรรเทาลง   สามารถทำกิจกรรมที่ใช้สมองเพิ่มขึ้น  รวมถึงใช้ยาทางจิตเวชเพื่อรักษาตามอาการทางจิตที่เป็นปัญหาและปรับพฤติกรรมของผู้ป่วย 

แต่ที่สำคัญคือวิธีการรักษาแบบไม่ใช้ยา ซึ่งเป็นแนวทางหลักที่ศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อม โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ ใช้ในการดูแลผู้ป่วยสมองเสื่อมและผู้ดูแลมาตลอดหลังเปิดให้บริการมา 2 ปีกว่า 

“แนวทางการรักษาแบบไม่ใช้ยาจะมุ่งไปที่คนไข้กับผู้ดูแล เพราะการดูแลคนไข้สมองเสื่อมให้ได้ผลดี ให้คนไข้มีคุณภาพชีวิตดีขึ้น ส่วนหนึ่งขึ้นอยู่กับผู้ดูแล โดยเราจะเน้นที่กิจกรรมบำบัดเพื่อกระตุ้นสมอง การรู้คิด ปรับลดปัญหาพฤติกรรม  ช่วยให้คนไข้ฝึกทำกิจวัตรประจำวันต่างๆ ได้มากขึ้น” รศ.นพ.สุขเจริญ กล่าว 

“ลักษณะกิจกรรมมีความหลากหลายและให้บริการกิจกรรมกลุ่มบำบัดวันละ 3 กิจกรรม โดยกำหนดให้มีผู้ดูแลเข้าร่วมกิจกรรมด้วยเพื่อจะได้นำสิ่งต่างๆ ที่เรียนรู้จากกิจกรรมกลับไปดูแลผู้ป่วยที่บ้านได้เอง  คนไข้และผู้ดูแลจะได้รับคำแนะนำให้มาเข้าร่วมกิจกรรมเป็นคอร์ส อย่างน้อยสัปดาห์ละ 3 วัน คอร์สละ  3 เดือน” รศ.นพ.สุขเจริญ เสริมว่าก่อนทำกิจกรรมจะมีการตรวจประเมินอาการ   ความสามารถพื้นฐานและความพร้อมของคนไข้และผู้ดูแลเพี่อเลือกกิจกรรมที่สามารถทำได้  

ศูนย์จะให้บริการตั้งแต่ 9.00 น.  โดยมีกิจกรรมภาคเช้า 2 กิจกรรม เวลา 09.00 – 12.00 น.และภาคบ่าย เวลา 13.00 – 14.00 น. อีก 1 กิจกรรม โดยแต่ละกิจกรรมใช้เวลาประมาณ 45 นาที เนื่องจากว่าผู้ที่มีปัญหาสมองเสื่อมจะใช้เวลาจดจ่อกับกิจกรรมที่ทำได้เป็นเวลาไม่นาน  

“ทุกเช้าจะมีการปฐมนิเทศเพื่อเป็นการเตรียมตัวในแต่ละเช้าวันใหม่กับผู้รับบริการในห้องบำบัดด้วยแสงจ้าประมาณครึ่งชั่วโมง หลังจากนั้นจะเข้ากิจกรรมกลุ่มเพื่อกระตุ้นการรู้คิด เช่น  กลุ่มกระตุ้นสมอง  กลุ่มทำหัตกรรม  กลุ่มหวนรำลึกความหลังโดยให้ผู้ป่วยพูดคุยแลกเปลี่ยนเรื่องราวและความรู้สึกดีๆ  กลุ่มงานศิลปะ  กลุ่มทำอาหาร  ร้องเพลง  ศิลปะบำบัด ดนตรีบำบัด  ทำสวนปลูกต้นไม้  กิจกรรมสันทนาการและการเล่นเกม เป็นต้น  นอกจากนั้นยังมีกิจกรรมออกกำลังกาย  เช่นกลุ่มยืดเหยียดกล้ามเนื้อ  โยคะ และกิจกรรม ADL Training (Activities of Daily Living) ซึ่งเป็นการสอนทำกิจวัตรประจำวันง่ายๆ เช่น แปรงฟัน อาบน้ำ หวีผม แต่งตัว กินข้าว เป็นต้น”  

ภาวะสมองเสื่อมเป็นเรื่องป้องกันได้ รศ.นพ.สุขเจริญ กล่าวย้ำ หลักฐานงานวิจัยหลายชิ้นชี้ว่าคนเราสามารถชะลอการเกิดภาวะสมองเสื่อมได้ตั้งแต่อายุยังน้อย 

“ไม่อยากสมองเสื่อมและอยากให้สมองสดใสอยู่เสมอต้องเริ่มตั้งแต่อายุยังน้อย ปรับไลฟ์สไตล์ของเราให้เป็นสายสุขภาพซึ่งทำได้ง่ายๆ เริ่มจากไม่เครียด ไม่ซึมเศร้า มีปฏิสัมพันธ์ทางสังคม ออกกำลังกายต่อเนื่องและสม่ำเสมอ ตรวจสุขภาพประจำปี รักษาโรคประจำตัวที่มี  กินอาหารสายสุขภาพให้ครบห้าหมู่  หลีกเลี่ยงการใช้สารเสพติดและเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ งดการสูบบุหรี่ นอนหลับพักผ่อนให้มีคุณภาพการนอนที่ดี  เรียนรู้เรื่องใหม่ๆ ในชีวิต  ทำกิจกรรมยามว่าง  ฝึกสมาธิ” รศ.นพ.สุขเจริญ แนะ

ศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อมจึงตั้ง “ชมรมสมองใส ใจสบาย” เพื่อส่งเสริมให้คนในสังคมตระหนักรู้ เข้าใจและมีทักษะในการดูแลตัวเอง  ดูแลสุขภาพจิตและสุขภาพสมองเพื่อป้องกันภาวะสมองเสื่อมเมื่อเข้าสู่ช่วงอายุสูงวัย โดย เปิดกว้างไม่เก็บค่าสมาชิกสำหรับทุกคนที่มีอายุ 45 ปีขึ้นไป เนื่องจากคนวัยนี้เป็นวัยที่ต้องเตรียมตัวเข้าสู่วัยสูงอายุ เริ่มจะมีโรคประจำตัว มีภาวะเครียด ซึมเศร้าจากการดำเนินชีวิตประจำวัน

“ถ้าเราไม่สามารถรักษาและดูแลภาวะซึมเศร้าให้ดีตั้งแต่วัยกลางคนก็จะทำให้เกิดความเสี่ยงของภาวะสมองเสื่อมได้ในอนาคต  เราจึงควรเร่งสร้างการตระหนักรู้ว่าภาวะสมองเสื่อมเป็นเรื่องใกล้ตัว เพื่อให้ทุกคนป้องกันดูแลสมองของตัวเองตั้งแต่ในวัยที่ยังทำได้ ก่อนที่อะไรๆ จะสายเกินไป”

ชมรมสมองใสใจสบายเป็นส่วนหนึ่งของศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อม ตั้งอยู่ที่ชั้น 15 อาคาร สธ. ปัจจุบันมีสมาชิกประมาณพันว่าคน   สมาชิกสามารถร่วมกิจกรรมของชมรมที่จัดขึ้นเป็นประจำโดยไม่มีค่าใช้จ่าย เช่น เวิร์คช็อป เสวนาวิชาการประเด็นทางสุขภาพกายและสุขภาพจิต  ฉายภาพยนตร์และเสวนาสาระภายหลังชมภาพยนตร์   รับฟังสื่อเสียงของชมรมสมองใสใจสบายผ่านพ็อดคาสท์หรือยูทูปของชมรม ติดต่อนัดหมายศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อม โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ เพื่อเข้าร่วมบำบัด   หรือเข้าร่วมชมรมสมองใสใจสบาย ได้ที่ อาคาร ส.ธ. ชั้น 15  โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดไทย โทร.0-2256-40000 ต่อ 71501, 71507 หรือทางเฟสบุ๊ก “ศูนย์ดูแลภาวะสมองเสื่อม โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ สภากาชาดไทย”